Ramón Lorenzo: “ O que pasou na segunda metade do século XX coa cultura popular galega foi desastroso”

78

O académico Ramón Lorenzo recibiu a medalla de Ames na celebración do Día de Galicia que se desenvolveu no pazo da Peregrina o 26 de xullo. O catedrático foi homenaxeado polo seu concello natal nun acto no que interviñeron, xunto a distintos representantes municipais, a súa filla, Amaia Lorenzo, e o seu neto, Fabián. O filólogo lembrou a infancia no lugar de Eirapedriña, na parroquia de Bugallido, e confiou en que o galego volva ser “a lingua potente” da súa nenez.

Lorenzo, nacido en Eirapedriña -Bugallido- en 1935, é membro da Real Academia Galega, cofundador do Instituto da Lingua Galega e catedrático da Universidade de Santiago, o que o converte nun dos máis destacados coñecedores da lingua e literatura galega. O seu compromiso e entrega co noso país valéronlle para facerse con varias distincións e recoñecementos, entre os que, destaca o premio Trasalba que outorga a Fundación Otero Pedrayo, o Premio Brais Pinto ou a distinción como Galego Egrexio da Fundación Premios da Crítica Galicia.

Con motivo deste galardón, conversamos con el na súa residencia de Roxos -Santiago de Compostela-, nunha longa parola onde a súa vida e traxectoria se entrecruza co pasado, presente e futuro da lingua galega.

Que significa para vostede recibir a Medalla de Ames?

Foi unha grande alegría. A verdade é que non contaba con isto. Xa me fixeran hai uns anos unha homenaxe, pero recibir a medalla do Concello sempre é algo moi importante, un recoñecemento que se agradece.

Non contaba con este recoñecemento?

A verdade é que non. Non me dei conta de que lla deran a Maximino Viaño o ano pasado.

Vostede naceu en Eirapedriña, Bugallido, en 1935. Que recordos lembra daquela época?

Os recordos están aí. Eu nacín e crieime en Eirapedriña. Alternei despois entre Eirapedriña e Roxos, porque eu estaba moito cos meus tíos que vivían aquí, e ía e viña. Fun á escola en Eirapedriña. Foi un tempo estupendo. Eramos moitos rapaces. A casa do meu tío e a nosa estaban pegadas e eramos moitos. Había unha morea de rapaces alí e xogabamos sempre. Naquela época non era como agora, que os rapaces andan a xogar cos móbiles. Nós xogabamos ós xogos de sempre, ó aire libre, ás bólas, á estornela, á panda… Era realmente moi bonito. Iamos sempre andando á escola que estaba un pouquiño máis para riba da escola de Bugallido. Eran dúas escolas: a de nenos e a de nenas. Teño presente aquel tempo. Tamén tiña cousas negativas. Eu acórdome que o mestre que tiñamos era un señor xa maior, Nicanor. Tiña un fillo que se chamaba tamén Nicanor que despois foi alcalde de Ames nos anos 40. Un falanxista de coidado o tío. E Manolo, o irmán, debía de ser tamén da mesma corda. E este viña ás veces en lugar do pai darnos clase. Eu tiña seis ou sete anos e aquel home resultábame antipático. E tiña unha cousa que era por completo antipedagóxica. Nós tiñamos sempre as uñas sucias porque andabamos xogando, esparruñando na terra. Para min era normal ter as uñas desa cor. E el, en lugar de dicir que había que ter as uñas limpas e cortadas, collía unha regra e dábanos con ela. Eu unha vez pegueille unha patada e marchei para fóra. Tamén teño o recordo de sempre de andar a pé, tamén ata Roxos. Había moitos camiños. Viñamos moito pola zona do Instrumento, que ten unha parte que pertence a Ortoño e outra a Bugallido. Alí había unha ponte antiga para cruzar o río. Despois ías subindo para as casas. Había no medio muíños… Estaba todo moi ben feito. Aquela subida era preciosa. Eu tiña medo na ponte, que era de madeira, non moi ancha, e non tiña varanda para as mans. Pasabamos con algo de medo. E tamén iamos polo Outeiro e por Quistiláns, e pola Ponte Cabirta, saíndo a Roxos… Eses recordos quedan sempre. Tamén lembro o traballo. Andar coas vacas era terrible. Non podes imaxinar o que era para un neno de sete ou oito anos ter que estar parado coas vacas mentres pacían. Non me gustaba nada. E despois, cando estudaba en Santiago, sempre pasaba os veráns en Eirapedriña. Mesmo de mozo, cando marchei para Madrid, ía todos os veráns e estaba en todas as festas.

Como cambiou Ames dende aquela?

Pensemos xa na mesma Eirapedriña que eu coñecín, perfectamente dividida en tres partes: a taberna, o rueiro e a aldea. Xa todo está completamente desaparecido. Eu acórdome do primitivo Bertamiráns, coas casas ó longo da estrada que vai cara a Ortoño e outras cara a Negreira. Iso era Bertamiráns, con casas moi bonitas todas. Todo isto do gran Bertamiráns ou do Milladoiro foi a partir dos 80. Eu conservo aquela idea do Bertamiráns primitivo, e conste que me gustaba máis. Hoxe é unha vila, unha pequena cidade, pero entón tiña outro aquel, coas casas individuais e non os edificios de varios andares. Teño o recordo de ir de Bertamiráns a Eirapedriña polo camiño de Ortoño. Incluso a estrada de Bertamiráns a Casalonga, pasando por Bugallido e Firmistáns, era de pedra, sen asfalto.

Tamén cambiou o uso do galego…

O cambio é total. Cando eu era mozo a maior parte da xente falaba galego. Había algúns finos que falaban castelán, pero a maior parte da poboación era galegofalante en Bugallido, en Roxos e en todas partes. Aínda estaban as vellas aldeas e nelas non se falaba castelán. Nos últimos anos, co crecemento de Bertamiráns, veu xente de fóra, de Santiago e outras partes, que veñen co castelán e non o deixan por nada. Ensínanlles castelán ós rapaces en vez de galego. É esa a desgraza que temos coa nosa lingua, que hoxe ten unha consideración inferior e fálase menos.

Algunha vez pensou en ver esta situación cando era rapaz?

Home, non. A verdade é que non. No ano 1961, nos meus primeiros traballos de investigación dialectal, recollín materiais sobre os apeiros de labranza, o carro, o xugo, o arado, o forno, os muíños… Daquela todo o mundo utilizaba eses instrumentos, e ía moer ós muíños. Eu pensaba, e ata o escribín, que isto continuaría, que o carro seguiría presente en Galicia. E desapareceron os carros e as vacas, e os muíños quedaron abandonados… A transformación foi espantosa. O da cultura popular galega no século XX foi desastroso. Iso vai asociado á lingua. Se en Galicia tivésemos un goberno que tivese interese polo galego, a cousa sería distinta. Pero temos o goberno que temos porque os galegos votan a ese goberno. E ó goberno do PP non lle interesa nada do galego, ó contrario, e desa maneira non chegamos a ningunha parte.

Cando desaparece unha forma de vida como a que describe tamén desaparece o léxico asociado?

Fíxate que xa coa concentración parcelaria toda a toponimia menor desapareceu. Ás veces incluso se denominou mal. Eu recollín moito léxico de toponimia menor de Eirapedriña. Hai un espazo pequeno cultivable -agora xa non o cultiva ninguén- preto da miña casa paterna, e xa non sei cantos topónimos diferentes había alí. Hoxe puxéronlle a todo un mesmo topónimo, cando alí había ducias. Todo iso desapareceu. E, como se non se cultiva nada, a xente vai esquecendo os nomes.

Posteriormente marchou a Madrid a estudar filoloxía románica. Que o levou a interesarse pola filoloxía?

Xa no instituto me gustaba a literatura. A carreira que me interesaba era Filosofía e Letras, e en Santiago só había a sección de Historia. Naquel momento había dous anos comúns para todas as especialidades, pero despois dese tempo decidín estudar Filoloxía Románica, que só a había en Madrid, en Salamanca, en Barcelona e penso que en Oviedo. Por iso marchei para Madrid. Foi comigo Méndez Ferrín, que xa era compañeiro de estudos en Santiago, Alí atopámonos con Bernardino Graña, que viña de Salamanca, e foi tamén facer os tres cursos de Románica a Madrid.

Estivo vinculado a Brais Pinto naquel tempo?

Si. Fómonos xuntando no Centro Galego con outros coñecidos e decidimos facer un grupo. Nunca existiu un Brais Pinto. A idea dese nome ocorréuselle a un dos compañeiros, a Fernández Ferreiro. Uns eran escritores como Ferrín, Bernardino, Cribeiro, ou o propio Fernández Ferreiro. Raimundo Patiño era sobre todo pintor, pero tamén escribiu un libro moi bo de versos. Tamén estaban Bautista Álvarez ou César Álvarez, que sempre foi o máis serio de todos nós, ou Herminio Barreiro, que estudaba Pedagoxía. Fixemos un grupo, reuniámonos no Centro Galego e sacamos uns libros. Despois cando marchamos decaeu, aínda que tivo unha segunda época. Pero o verdadeiro Brais Pinto era o noso.

E que os impulsou a crear ese grupo? A distancia? A morriña?

Morriña non. Tiñamos interese pola literatura e pola lingua galega, e iso levounos a pensar en facer un grupo para publicar cousas e potenciar a cultura galega. Ese foi o motivo fundamental. Eu dei clases de galego no Centro Galego ata que marchei para Alemaña e asistía bastante xente. Incluso hai por aí unhas traducións que me mandaran facer das principais oracións. Eu, que non creo en nada da relixión! Era un interese pola lingua e a literatura o que nos movía.

Dende o punto de vista académico, como era facer estudos sobre o galego? Estaban considerados?

Si, o que non podías era facelos en galego, pero o galego era unha materia de estudo coma outra calquera. Aquí houbo investigadores como o catedrático Alonso Zamora Vicente, que estivo un ano na nosa facultade, e fixo varios traballos sobre o galego: sobre o dominio da gheada, as terminacións en “án” ou en “ao”… E mesmo houbo investigadores estranxeiros como o alemán Fritz Krüger, que era nazi -tivo que marchar de Alemaña cando perderon a guerra- pero un gran investigador, que fixo estudos sobre a zona galega e mandou a alumnos. Un deles, nos anos 20, Hans Schneider, fixo a tese de doutoramento sobre a lingua da Baixa Limia. Podíanse facer estudos sobre o galego sen problema ningún. Pero non se facía apenas en galego. De feito, cando fixemos o Instituto Galego da Lingua e sacamos o Galego 1, 2 e 3, o primeiro estaba en castelán. Era un método sobre o galego escrito en castelán. Os primeiros números da revista Verba ían en castelán. Tamén a miña tese de doutoramento está en castelán, porque a fixen en Madrid. Publiqueina e non podía pasala ó galego, porque eran volumes de 1000 e pico páxinas. Xa me levou un disparate de tempo facelo. Eu, no ano 68, publiquei disimuladamente un libro en portugués. Tiña que facer oposicións á Cátedra en Madrid. A maioría dos catedráticos daquela eran inimigos acérrimos das linguas rexionais. Aínda hoxe hai algún. Eu tiven un gran profesor ó que quixen moito, Rafael Lapesa, que era dos de “castellano e acabouse”. Ou español, como dicían eles. E eu tiña que disimular. Cando xa fun catedrático publiquei en galego sen problema ningún, pero antes era un pouco complicado e por iso fixen esa publicación en portugués sobre cronoloxía do vocabulario galego-portugués.

E por que ese interese pola historia do galego?

Eu quería traballar sobre literatura. O primeiro que publiquei foi un libro de poemas, ‘O que se foi perdendo’. Pero como tiña cualidades para a investigación dediqueime a iso. Eu queríame dedicar realmente á recollida de materiais lingüísticos e facer unha tese sobre iso. Pero ó marchar a Alemaña non podía seguir investigando e por iso fixen unha tese sobre o medievo. Quedei encadrado aí, na filoloxía medieval, aínda a que fixen outras cousas.

Editou tamén a Crónica Troiana.

Si, e tamén os ‘Milagres de Santiago’. Estou vendo cando remato o ‘Livro da Montaria’ portugués de João I. Descubríronse en Lugo unhas 50 páxinas dun manuscrito medieval e estou a facer unha edición agora. Pero fago sempre cousas moi longas, que levan moito tempo. Fíxate que a última publicación que teño, do 2016, son tres tomos dos documentos do mosteiro de Montederramo. Ler documentos medievais dá moito traballo. Algúns lense ben, pero outros están moi deteriorados e leva varios días lelos. Neste caso, moitos documentos están no arquivo da Catedral de Ourense. Estiven alí moitas veces durante anos traballando no arquivo nunhas condicións espantosas. O frío que pasei alí! Levaba abrigos, luvas, usaba manta, puña unha estufa, e aínda así non había maneira. En definitiva, non só me dediquei ó medieval, pero eses traballos alónganse moito.

Son fontes diversas, dispares e desestruturadas, supoño.

Si, e ademais hai outro factor: hai documentos entre o XII e o XVI. A lingua do século XII e a do XVI non se parecen en nada. Cando é un texto único é máis fácil a publicación, malia as dificultades específicas do texto. Pero cando son documentos de épocas e autores distintos, pode ser difícil.

Despois da etapa madrileña viu unha en Alemaña…

Despois de acabar a carreira Madrid quedei alí un ano de profesor axudante. O segundo ano encargáronme un curso de dialectoloxía italiana. Ó mesmo tempo estaba no Instituto Ramiro de Maeztu porque o que pagaban na Universidade non daba para vivir. No ano 62 había unha praza libre na Universidade de Colonia. Dámaso Alonso, o meu mestre en Madrid, díxome que fose de lector de español e alí estiven seis anos ata que volvín. Fixen alí a tese, realmente, en catro anos. Se eu fixese unha tese como quería de dialectoloxía, faríaa nun ano ou dous, pero isto levou moito tempo. O segundo volume da tese é unha contribución ó dicionario histórico galego, e obrigoume a manexar moitos textos. O curioso é que despois botei outros catro anos para publicala, porque tiven que remexer todo. Eu escribíraa a máquina e ó facer a publicación cambiou todo. Eu citaba polas miñas páxinas mecanoscritas, segundo as liñas: “tal páxina, tal liña”. Pero ó publicalo cambioume a numeración e a aliñación. Tiven que modificar todo. Foi un traballo terrible, coa cantidade de notas que teño e que tiven que cambiar totalmente. Pero foi importante para min estar en Alemaña. Hoxe domina a lingüística angloamericana, pero daquela era a filoloxía de Alemaña a que tiña máis prestixio. En especial, a gramática histórica, á que hoxe non se dá tanta importancia. Alemaña foi o berce da lingüística románica, con grandes profesores.

É curioso nun país de lingua xermánica…

Pero houbo aínda así investigadores alemáns, e suízos, que traballaron as linguas romances. Sobre todo o francés, pero en xeral todas as linguas románicas.

De alí volveu para Galicia.

Si. Eu puiden volver a Madrid, pero quería estar aquí. Se estivese en Madrid estaría máis cómodo. Non tería pasado as críticas tremendas deste grupo que xurdiu que quere o portugués aquí en Galicia. A min o portugués sempre me interesou e estudeino na universidade. Ferrín e mais eu fixemos tres anos de portugués. Pero a lingua de Galicia é o galego, non o portugués. Nós sempre tivemos ese problema: a xente de Galicia renegaba do galego. Se non conseguimos que teña interese na propia lingua, é un disparate meterlle unha lingua de fóra por moi irmá que sexa. Iso é o que non comprende esa xente. Houbo un momento en que comezamos a traballar na lingua, a comezos dos 70, pero o Instituto da Lingua Galega e a Real Academia Galega estaban diferenciados. A eles molestáballes moito que o Instituto fixese cousas distintas. E Ricardo Carballo Calero, que non quixo colaborar con ninguén, fixo esas normas da Academia. Nós fixemos o Galego 1, 2 e 3, e el fixo máis tarde unha segunda edición documentada. Pero nun momento determinado optou polos mínimos, que era unha forma de escribir á portuguesa. Foi a que adoptou o Bloque ata que se chegou a unha concordia entre a Academia e esas forzas. Pero Carballo Calero acabou escribindo nos máximos, que non é portugués, senón unha mestura de galego medieval e xa nin sabe o que. As críticas que teño recibido e as invencións que se fixeron sobre min por dicir isto, que ata se dixo que era de Alianza Popular… As linguas non retroceden, van para diante por economía lingüística. Non se poden facer normas absurdas como diferenciar sonoras e xornadas e escribir o dobre ese intervocálico en galego. E xa por unha cuestión pedagóxica: se tes un neno que vai á escola e ten clase de castelán aprenderá que “día” ten acento e “diario” non. Se despois chega a clase de galego e lle din que “dia” non leva acento e “diário” si, iso é un cacao para a cabeza dos rapaces. É moito máis cómodo poñer “día” e “diario”. Que importancia ten que coincida co castelán? A palabra é a mesma. Non quixeron entender iso.

Os finais dos 60 e comezos dos 70 foron de espírito pioneiro? Dá a impresión de que todo estaba por facer.

Comezou un pouco antes coa chegada de Constantino García como catedrático de Románica. Era un home con ideas distintas e a quen lle gustaba organizar. Non era un gran investigador, pero si un gran organizador. Del saíron o Instituto da Lingua, o Atlas Lingüístico… Comezou a recollerse materiais, a facerse teses de doutoramento… O galego entrou pouco a pouco e foise recollendo esa inmensa cantidade de material, que se fichaba sen ordenadores, claro. Íase anotando léxico nunha ficha. Aínda hai moreas de ficheiros no Instituto. Despois chegaron as máquinas e xa non fixo falta nada disto. O léxico que fixen eu nun volume e que tardei dous anos en facer, co risco de equivocarte, unha máquina faino nunhas horas.

Vostede asentouse en Galicia e no ano 99 entrou na RAG…

Eu quería ser catedrático e gañei a cátedra en Valladolid. Estiven alí catro anos, do 73 ó 77, e despois xa puiden vir para Santiago cun traslado. Curiosamente, nunca estiven na cátedra de Lingüística Románica en Santiago. Estiven primeiro en Lingüística Española e despois, ó xubilarse Carballo Calero, á de Galego. Na Academia entrei no 99 pero tardei moito en entrar. Insistíronme para entrar, malia non estar eu moi de acordo coa postura da Academia.

En que sentido?

En primeiro lugar, non concordaba co sistema de nomeamento. E despois tampouco me gustou moito que o presidente da Academia Galega fose á vez delegado do Goberno, como era Domingo García-Sabell. Que o representante da Academia fose tamén representante do Goberno con medidas que ás veces ían en contra do galego non me gustaba. Tamén lle pasou a algunha persoa como Xosé Luís Franco Grande.

Trasladouse o conflito lingüístico á Academia?

Non, eu creo que os académicos non queren facer cousas diferentes entre si. Seguen unha liña semellante e hoxe xa hai unha norma de conxunto. Cando Carballo Calero comezou a escribir nesa norma que fixo ó final, a Academia, que non tiña boa relación co Instituto, fixo unha normativa común connosco. E anos despois, como o Bloque seguiu cos mínimos, houbo unha reunión dos tres departamentos e chegouse a un consenso en que se cedeu moito a favor desa visión. E iso leva consecuencias… Agora aceptouse “ao” e a xente di “ao”, pero é que sempre se dixo “ó”. Xa se ve escrito en textos medievais. Tamén pasaba coa segunda forma do artigo: se nós dicimos “face-lo caldo”, por que escribimos “facer o caldo”, que é como o di todo o mundo agora? A escrita condiciona a pronuncia e pérdense cousas que eran características do galego.

Supoño que ten que ver que antes se aprendía galego na casa e agora na escola?

Claro, e agora apréndese o que está escrito. Tamén é certo que calquera norma é unha imposición, tanto ten en galego, castelán ou portugués. En Andalucía poden falar como lles pete, pero cando van á escola teñan que aprender a lingua normativa.

Como cambiou o papel da Real Academia Galega?

Hoxe conta con máis medios. O que lle pasa á Academia é que acaba sendo a academia da cultura, non só da lingua. Pero o labor fundamental é facer unha gramática e un dicionario. É o fundamental, como pasa coa RAE. Na Academia non houbo lingüistas ata que comezamos nós a traballar. E antes vense libros con barbaridades terribles. Houbo palabras que mesmo pasaron a dicionarios.

Actualmente segue a investigar malia a xubilación?

Si, xa hai tempo. Xa teño 85 anos e ós 75 xa me tiven que xubilar. Ós70 xubílaste como profesor, e despois aínda che daban cinco anos de emérito. Pero grazas ó ILG eu podo continuar traballando sen problema ningún, pero na Universidade nada. A min gustábame dar clase, pero sobre todo gústame investigar e seguireino facendo mentres teña capacidade, aínda que xa non poida traballar tanto coma antes.

E hai relevo para a investigación sobre o galego?

Si, hai moi bos rapaces. Por desgraza, moitos deles non teñen espazo na universidade. Non direi nomes, pero hai xente moi brillante sen praza. Entendo que houbo unha época de inflación de profesorado e que á vez foi baixando o número de alumnos. Cando eu fun catedrático de Lingüística Románica había seis en toda España. Despois, só en Santiago, chegou a haber cinco. Houbo un aumento tremendo de profesorado.